*Του Κώστα Σαρικά
Με την υπογραφή της 4ης FDI, την παραλαβή της φρεγάτας «ΚΙΜΩΝ» και τη σταδιακή ένταξη των υπόλοιπων γαλλικών φρεγατών στο Πολεμικό Ναυτικό, θα μπορούσε να πει κανείς ότι κλείνει ένας μεγάλος κύκλος ενίσχυσης του Στόλου στην επιφάνεια, ενώ σε εξέλιξη βρίσκεται η προσπάθεια απόκτησης και των μεταχειρισμένων ιταλικών φρεγατών Bergamini.
Στην πραγματικότητα, όμως, ήδη ο χρόνος έχει αρχίσει να μετρά αντίστροφα για την επόμενη επίσης κρίσιμη «ναυμαχία», αυτή τη φορά στον βυθό.
Η απόκτηση τεσσάρων νέων υποβρυχίων του Πολεμικού Ναυτικού αποτελεί εξίσου ένα κορυφαίο εξοπλιστικό πρόγραμμα, τόσο σε επίπεδο κόστους όσο και επιχειρησιακού «αποτυπώματος». Είναι ένα στοίχημα δεκαετιών για την αποτρεπτική ισχύ της χώρας, για την εγχώρια ναυπηγική βιομηχανία και για τις στρατηγικές συμμαχίες της Ελλάδας. Και αυτό εξηγεί γιατί γύρω από το φάκελο των νέων υποβρυχίων έχει ήδη όλα δείχνουν ότι θα στηθεί μια ανελέητη σύγκρουση ανάμεσα σε Γερμανία, Γαλλία, Σουηδία και – για πρώτη φορά τόσο δυναμικά – τη Νότια Κορέα.
Από το «κλειστό» Αιγαίο στην ανοιχτή Ανατολική Μεσόγειο
Όπως συνέβη με τις FDI, έτσι και στα υποβρύχια το Πολεμικό Ναυτικό σχεδιάζει με ορίζοντα πολύ πέρα από το «κλειστό» Αιγαίο. Ο στόχος είναι μια μόνιμη, αξιόπιστη παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο, σε ένα περιβάλλον όπου δεν κρίνουν μόνο οι ελιγμοί σε ρηχά νερά, αλλά:
- η αυτονομία σε μεγάλες αποστάσεις,
- η αντοχή σε πολύημερες περιόδους κατάδυσης,
- η ελάχιστη ανιχνευσιμότητα σε ένα πυκνό περιβάλλον αισθητήρων,
- η δυνατότητα στρατηγικής κρούσης βαθιά στην εχθρική ενδοχώρα.
Την ίδια στιγμή, το τουρκικό Ναυτικό αποκτά σταδιακά νέα υποβρύχια προηγμένης τεχνολογίας, ανατρέποντας βήμα–βήμα το σημαντικό πλεονέκτημα που εξασφάλισαν στην Ελλάδα τα 214ΗΝ «ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ».
Την επόμενη δεκαετία τα παλαιότερα 209 θα έχουν πλέον αποσυρθεί, ενώ τα 214 θα μπουν στη διαδικασία εκσυγχρονισμού. Ανάμεσα στον εκσυγχρονισμό και τη νέα ναυπήγηση δεν επιτρέπεται να υπάρξει κενό. Τα νέα υποβρύχια είναι η φυσική συνέχεια, ώστε ο Στόλος να διατηρήσει και ιδανικά να διευρύνει την υπεροχή του στον βυθό.
Οι δύο «κόκκινες γραμμές» του ΓΕΝ
Η φιλοσοφία του προγράμματος συνοψίζεται σε δύο αδιαπραγμάτευτες προϋποθέσεις:
- Εγχώρια ναυπήγηση / συμπαραγωγή:
Τα υποβρύχια πρέπει να ναυπηγηθούν στην Ελλάδα, με ουσιαστική – όχι προσχηματική – ελληνική συμμετοχή. Η απαίτηση αφορά πλήρη γραμμή παραγωγής, κύκλο ζωής, συντήρηση, επισκευές και αναβαθμίσεις επί ελληνικού εδάφους.
- Δυνατότητα στρατηγικών όπλων:
Δεν μιλάμε για απλές πλατφόρμες τορπιλών. Η απαίτηση είναι τα νέα σκάφη να μπορούν να φέρουν – σήμερα ή αύριο – πυραύλους cruise ή άλλα όπλα στρατηγικής κρούσης, είτε από υπάρχοντες σωλήνες είτε, ιδανικά, μέσω κάποιας μορφής κάθετης εκτόξευσης.
Το πρόγραμμα λοιπόν δεν χαρακτηρίζεται ως αντικατάσταση των 209. Είναι το βήμα στην επόμενη γενιά υποβρυχίων, που θα αποτελέσουν τον «σκληρό πυρήνα» της ελληνικής αποτροπής για τα επόμενα 30–40 χρόνια.
Η γερμανική σχολή με πολύ ισχυρό πλεονέκτημα
Η γερμανική TKMS εμφανίζεται με δύο ισχυρά χαρτιά:
- το Type 212CD, το κοινό πρόγραμμα Γερμανίας–Νορβηγίας, στο οποίο η Ελλάδα έχει ήδη εκδηλώσει ενδιαφέρον συμμετοχής,
- και μια εξελιγμένη εκδοχή του Type 214, που πατάει πάνω στην ελληνική εμπειρία των 214HN.
Το 212CD το οποίο φαίνεται ότι αποτελεί και το φαβορί της γερμανικής πρότασης είναι υποβρύχιο νέας γενιάς, με έμφαση στη χαμηλή ανιχνευσιμότητα, στην δικτυοκεντρική φιλοσοφία και στην προετοιμασία για μελλοντική ενσωμάτωση νέων αισθητήρων και όπλων. Ήδη βρίσκονται σε εξέλιξη οι ναυπηγήσεις για Γερμανία και Νορβηγία, με το πρόγραμμα να προβάλλεται από το Βερολίνο ως «on time & on budget», ενώ διερευνάται ακόμη και η συμμετοχή τρίτων χωρών, όπως ο Καναδάς.
Παράλληλα, η TKMS μπορεί να προσφέρει ένα «214 νέας κοπής», με αναβαθμισμένα συστήματα μάχης, βελτιωμένα αισθητήρια, ενισχυμένη αυτοπροστασία και βελτιστοποιημένη διαχείριση ενέργειας.
Το μεγάλο πλεονέκτημα των Γερμανών είναι σαφές:
- Ομοιογένεια με τον υφιστάμενο στόλο: ίδια φιλοσοφία, παρόμοιες διαδικασίες, γνωστή καμπύλη εκπαίδευσης.
- Συνέργειες σε εκπαίδευση και υποστήριξη: κοινή «γλώσσα» για πληρώματα και τεχνικούς, ενιαίο οικοσύστημα ανταλλακτικών.
- Συμμετοχή στο κονσόρτσιουμ 212CD: εφόσον η Ελλάδα ενταχθεί στο γερμανο–νορβηγικό σχήμα, αποκτά θέση στο τραπέζι αποφάσεων για έναν τύπο υποβρυχίου που θα υπηρετεί σε πολλούς νατοϊκούς στόλους.
Από την άλλη, το ΓΕΝ δεν θέλει απλώς τη «ασφαλή επιλογή» αλλά αναζητά:
- δεσμεύσεις για πραγματική γραμμή ναυπήγησης στην Ελλάδα,
- σαφή πλάνα για ενσωμάτωση στρατηγικών όπλων,
- και ένα επίπεδο ελληνικής συμμετοχής που να δικαιολογεί την είσοδο σε ένα τόσο μεγάλο πολυεθνικό πρόγραμμα.
Η γαλλική πρόταση: Barracuda «συμβατικής πρόωσης» και Scorpène με την ορμή της στρατηγικής συμμαχίας
Η Naval Group μπαίνει στη «ναυμαχία» με το μεγάλο πλεονέκτημα του momentum που της διασφαλίζει το επιτυχημένο πρόγραμμα των FDI, με βαθιά τεχνική συνεργασία με το ΠΝ, κοινά όπλα και ζεύξεις με την Πολεμική Αεροπορία.
Στο τραπέζι βρίσκονται δύο βασικές κατευθύνσεις:
- μια συμβατική εκδοχή της οικογένειας Barracuda για εξαγωγές, εξέλιξη του γαλλικού πυρηνοκίνητου SSN σε πλατφόρμα μεγάλου εκτοπίσματος με συμβατική πρόωση, προσαρμοσμένη σε αποστολές μακράς ακτίνας και στρατηγικής κρούσης – Πρόκειται για το υποβρύχιο που φαίνεται ότι εξαιτίας της δυνατότητας εξοπλισμού με στρατηγικά όπλα έχει πλεονέκτημα για το ελληνικό πρόγραμμα.
- και μια ώριμη, αναβαθμισμένη έκδοση του Scorpène, ήδη δοκιμασμένη σε πολλούς στόλους
Το γαλλικό επιχείρημα είναι κυρίως γεωπολιτικό και διακλαδικό:
- Κοινά όπλα (π.χ. Exocet, πιθανή μελλοντική ενσωμάτωση cruise), κοινές ζεύξεις δεδομένων και αισθητήρες με τις FDI.
- Δημιουργία ενός «γαλλικού άξονα» στη θάλασσα και στον αέρα: FDI, Rafale, πιθανά μελλοντικά όπλα κρούσης, όλα σε ενιαία αρχιτεκτονική μάχης.
- Συνέχεια μιας ήδη στενής στρατηγικής συμμαχίας Αθήνας–Παρισιού, με ρήτρα αμοιβαίας συνδρομής και ισχυρό διπλωματικό βάρος.
Η πρόκληση για τη Naval Group είναι να αποδείξει ότι:
- τα συστήματα AIP και οι δυνατότητες παρατεταμένης κατάδυσης μπορούν να ανταγωνιστούν τη γερμανική–σκανδιναβική σχολή,
- και ότι η ελληνική βιομηχανική συμμετοχή δεν θα περιοριστεί σε μικρά offsets, αλλά θα πάρει τη μορφή πραγματικής συμπαραγωγής στα ελληνικά ναυπηγεία.
Η κορεατική έκπληξη: KSS-III και HDS-2300 – υψηλή τεχνολογία και επιθετική τιμή
Ίσως η πιο ηχηρή έκπληξη του διαγωνισμού είναι η δυναμική είσοδος της Νότιας Κορέας.
Η Hanwha Ocean προωθεί το KSS-III (Dosan AhnChangho class), ένα υποβρύχιο 3.000+ τόνων, σχεδιασμένο εξαρχής ως πλατφόρμα κρούσης ανοικτής θαλάσσης, με σύστημα AIP, πιθανή χρήση μπαταριών ιόντων λιθίου και κάθετες κυψέλες εκτόξευσης (VLS)για βλήματα μεγάλης ακτίνας.
Παράλληλα, η HD Hyundai Heavy Industries εμφανίζεται με το HDS-2300, μια λύση πιο κοντά φιλοσοφικά στα υποβρύχια 214, με έμφαση στο χαμηλό ίχνος και στο ανταγωνιστικό κόστος.
Οι Κορεάτες έχουν καθαρή στρατηγική:
- Θέλουν να μπουν στις δυτικές αγορές υποβρυχίων και «χτυπούν» με ιδιαίτερα επιθετικές τιμές, συνοδευόμενες από πακέτα χρηματοδότησης και βιομηχανικής συνεργασίας.
- Διεκδικούν ήδη μεγάλα προγράμματα, όπως αυτό του Καναδά, προβάλλοντας σύντομους χρόνους παράδοσης και δυνατότητα σταθερού ρυθμού παραγωγής.
- Προσφέρονται να στήσουν γραμμές παραγωγής σε ξένα ναυπηγεία, με υψηλά ποσοστά εγχώριας συμμετοχής.
Για την Ελλάδα, η κορεατική πρόταση έχει δύο βασικά ερωτηματικά:
- Πλήρης διαλειτουργικότητα με νατοϊκά όπλα, αισθητήρες και πρωτόκολλα, σε επίπεδο πιστοποίησης και πρακτικής χρήσης.
- Η δυνατότητα να στηθεί βιώσιμη γραμμή κατασκευής στον Σκαραμαγκά, με πρόσβαση σε ευρωπαϊκά κονδύλια και χωρίς να δημιουργούνται εμπόδια από το ρυθμιστικό πλαίσιο της Ε.Ε.
Αν αυτά τα ερωτήματα απαντηθούν πειστικά, οι Κορεάτες μπορούν να εξελιχθούν σε πραγματικό «game changer» για το πρόγραμμα, ανεβάζοντας τον ανταγωνισμό σε τιμή και βιομηχανικά ανταλλάγματα.
Η σκανδιναβική σχολή: Saab A26 – το υποβρύχιο που κέρδισε την Πολωνία
Από τη Σουηδία, η Saab προτείνει το A26, μια πλατφόρμα με έντονη έμφαση στη stealth φιλοσοφία και στην ευελιξία αποστολών. Το A26 υπάρχει σε εκδόσεις από «παράκτια» μέχρι «oceanic», προσαρμοσμένες τόσο σε περιβάλλοντα όπως το Αιγαίο όσο και σε ανοιχτές θάλασσες, όπως η Ανατολική Μεσόγειος.
Το τελευταίο διάστημα, το A26 κερδίζει σημαντικό διεθνές κύρος, καθώς η Πολωνία επέλεξε τη σουηδική πρόταση για τρία νέα υποβρύχια στο πρόγραμμα ORKA, σε μια συμφωνία πολλών δισεκατομμυρίων που αναμένεται να κλείσει οριστικά έως το 2026.
Το A26:
- χρησιμοποιεί κινητήρες Stirling AIP, προσφέροντας εβδομάδες κατάδυσης με εξαιρετικά χαμηλό ακουστικό ίχνος.
- διαθέτει multi-mission portal στο πλωριό τμήμα, επιτρέποντας επιχειρήσεις ειδικών δυνάμεων, χρήση UUV, ναρκοθέτηση και αποστολές seabed warfare,
- προβάλλεται ως πλατφόρμα με ανταγωνιστικό κόστος και μεγάλη διάθεση για πραγματική συμπαραγωγή.
Για την Ελλάδα, το A26 «κουμπώνει» σε ένα προφίλ διπλού ρόλου: έντονη δράση στο Αιγαίο – όπου το χαμηλό ίχνος και η ευελιξία είναι κρίσιμα – αλλά και παρατεταμένη παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο με έμφαση στην επιτήρηση υποδομών και τη συλλογή πληροφοριών.
Ανοιχτό μένει το ζήτημα της ενσωμάτωσης όπλων στρατηγικής κρούσης, ένα σημείο που τα επιτελεία θα εξετάσουν πολύ προσεκτικά.
Ιταλικό U212 NFS – ένα «μεσογειακό» 212
Η Fincantieri προσέρχεται με το U212 NFS (Near Future Submarine), μια ιταλική εξέλιξη του γερμανικού 212 με νέα ηλεκτρονικά, αισθητήρες και αναβαθμισμένα συστήματα μάχης το οποίο, ωστόσο, φαίνεται ότι συγκεντρώνει ελάχιστες έως πιθανότητες επιλογής. Στην πράξη, πρόκειται για ένα «212» δεύτερης γενιάς, προσαρμοσμένο στις ανάγκες της Marina Militare, με έντονο μεσογειακό αποτύπωμα.
Το ιταλικό χαρτί για την Ελλάδα είναι τριπλό:
- Τεχνολογική συνέχεια πάνω στη φιλοσοφία 212, άρα χωρίς «άλμα στο κενό».
- Προοπτική ευρύτερης συνεργασίας σε ναυπηγικά προγράμματα (μετά τις συζητήσεις για τις φρεγάτες Bergamini), σε ένα πλαίσιο ελληνο–ιταλικής σύγκλισης στη Μεσόγειο.
- Υψηλά ποσοστά συμπαραγωγής και εκτεταμένη χρήση ελληνικών ναυπηγείων, όπως ήδη αφήνουν να εννοηθεί ιταλικές πηγές.
Το ερώτημα για το ΓΕΝ είναι κατά πόσο ένα «ιταλικό» 212 μπορεί να προσφέρει αρκετή προστιθέμενη αξία σε σχέση με την απευθείας γερμανική πρόταση .
Εγχώρια ναυπήγηση – ο ρόλος του Σκαραμαγκά και η επανίδρυση της ναυπηγικής βιομηχανίας
Κοινός παρονομαστής όλων των προτάσεων είναι η ελληνική απαίτηση: ναυπήγηση στην Ελλάδα, με σοβαρή ελληνική συμμετοχή.
Ο Σκαραμαγκάς βρίσκεται εύλογα στο επίκεντρο. Όλοι οι μεγάλοι όμιλοι – TKMS, Naval Group, Saab, Fincantieri, Hanwha, HD HHI – αναζητούν:
- ποια είναι η πραγματική τεχνική και βιομηχανική δυνατότητα των ελληνικών ναυπηγείων,
- τι επενδύσεις απαιτούνται σε υποδομές,
- ποιο μοντέλο μεταφοράς τεχνογνωσίας και συνεργασίας μπορεί να σταθεί,
- πώς μπορεί να «κουμπώσει» το πρόγραμμα με το ευρωπαϊκό πλαίσιο αμυντικής βιομηχανίας (προγράμματα τύπου SAFE, ευρωπαϊκά ταμεία, κοινά projects).
Για την Ελλάδα, το διακύβευμα ξεπερνά τα τέσσερα υποβρύχια. Πρόκειται για πρόγραμμα που αφορά:
- επανεκκίνηση της ναυπηγικής βιομηχανίας με πυρήνα απαιτητικά, hi-tech προγράμματα,
- δημιουργία σταθερών θέσεων εργασίας υψηλής εξειδίκευσης,
- επιστροφή Ελλήνων μηχανικών που σήμερα δουλεύουν σε ναυπηγεία του εξωτερικού,
- αλυσίδα υπεργολαβιών για μικρότερες ελληνικές εταιρείες – από συστήματα μέχρι καλωδιώσεις, λογισμικό και ηλεκτρονικά.
Μια τέτοια επένδυση μπορεί να αποτελέσει «άγκυρα» βιομηχανικής πολιτικής για δεκαετίες, εφόσον υπάρξει ρεαλιστικό συμβόλαιο, αυστηρός έλεγχος χρονοδιαγραμμάτων και κόστους, και – κυρίως – συνέχεια: αναβαθμίσεις, πιθανές επιπλέον παρτίδες, ίσως ακόμη και εξαγωγές.
Τα χαρακτηριστικά της νέας κλάσης: AIP, χαμηλό ίχνος, στρατηγική κρούση
Σε επιχειρησιακό επίπεδο, το προφίλ των νέων ελληνικών υποβρυχίων είναι ξεκάθαρο:
- Αυτονομία και χαμηλό ίχνος:
Σύγχρονα συστήματα AIP (fuel cells, Stirling ή άλλες λύσεις), προηγμένη διαχείριση ενέργειας, ευρεία χρήση υλικών και τεχνικών μείωσης θορύβου ώστε τα σκάφη να μπορούν να μένουν πολλές ημέρες σε κατάδυση, «αόρατα» για ανθυποβρυχιακά μέσα.
- Δικτυοκεντρική ολοκλήρωση:
Τα υποβρύχια δεν θα είναι «μοναχικοί κυνηγοί», αλλά κόμβοι πληροφοριών σε ένα διακλαδικό δίκτυο:
με FDI, άλλα πλοία επιφανείας, UAV/USV/UUV, αεροσκάφη ναυτικής συνεργασίας, μαχητικά της Πολεμικής Αεροπορίας.
- Στρατηγική κρούση:
Στόχος του ΓΕΝ είναι τα νέα υποβρύχια να μπορούν να μεταφέρουν πυραύλους cruise ή άλλα όπλα στρατηγικής ακτίνας, μετατρέποντας το ελληνικό υποβρύχιο από «κυνηγό πλοίων» σε πλήρως ανεπτυγμένο στρατηγικό όπλο αποτροπής.
Δικτυοκεντρικός πόλεμος από τον βυθό
Η νέα κλάση εντάσσεται στη συνολική φιλοσοφία δικτυοκεντρικού πολέμου που χτίζει η Ελλάδα:
- φρεγάτες FDI με προηγμένα ραντάρ και συστήματα μάχης,
- υπόλοιπα πλοία επιφανείας με αναβαθμισμένες δυνατότητες,
- μαχητικά Rafale και F-16V,
- UAV και μελλοντικά USV/UUV,
- κοινά δίκτυα ζεύξης δεδομένων και ενιαία εικόνα τακτικής κατάστασης.
Μέσα σε αυτό το πλέγμα, το υποβρύχιο είναι ίσως το πιο πολύτιμο «κομμάτι του παζλ»: κινείται αθέατο, συλλέγει πληροφορίες, μπορεί να καθοδηγεί όπλα άλλων πλατφορμών ή να εξαπολύει το δικό του πλήγμα την κρίσιμη στιγμή.
Το ζητούμενο για το ΓΕΝ είναι η νέα κλάση:
- να «κουμπώσει» άψογα στα υπάρχοντα και μελλοντικά δίκτυα,
- να λειτουργεί όχι μόνο ως όπλο, αλλά ως πολλαπλασιαστής ισχύος για όλο το σύστημα διοίκησης και ελέγχου.
Χρονοδιάγραμμα, κόστος και ο πολιτικός παράγοντας
Ο χρόνος ναυπήγησης υποβρυχίων είναι εκ φύσεως μεγάλος. Ρεαλιστικά, η ένταξη των πρώτων νέων σκαφών στο ΠΝ μεταφέρεται μετά το 2030, με την πλήρη επιχειρησιακή ωρίμανση να απλώνεται σε βάθος ακόμη μιας δεκαετίας.
Μέχρι τότε:
- τα 214HN θα πρέπει να έχουν εκσυγχρονιστεί,
- η μετάβαση στη νέα γενιά πρέπει να γίνει χωρίς κενά σε διαθεσιμότητα,
- και η Ελλάδα θα πρέπει να έχει εξασφαλίσει βιώσιμη σύμβαση υποστήριξης (FOS), ώστε ο στόλος να παραμένει επιχειρησιακά αξιόπιστος μέχρι τα μέσα του αιώνα.
Το συνολικό κόστος θα εξαρτηθεί από:
- το ποσοστό εγχώριας συμμετοχής (όσο υψηλότερο, τόσο μεγαλύτερη αρχική επένδυση, αλλά και μεγαλύτερη επιστροφή στην οικονομία),
- το πακέτο όπλων–αισθητήρων που θα ζητηθεί εξαρχής,
- και τη διαπραγμάτευση FOS για δεκαετίες υποστήριξης.
Πάνω απ’ όλα, όμως, το πρόγραμμα των υποβρυχίων είναι βαθύτατα πολιτικό: αφορά τις στρατηγικές συμμαχίες της χώρας (Γερμανία–Γαλλία–Σουηδία–Ιταλία–Κορέα), τη θέση της Ελλάδας στον ευρωπαϊκό αμυντικό καταμερισμό, τη συνεργασία με κρίσιμους παίκτες του ΝΑΤΟ αλλά και την εικόνα της στην Ανατολική Μεσόγειο.
Η «ναυμαχία» μόλις ξεκίνησε
Το ΓΕΝ έχει ήδη αρχίσει να συλλέγει προσφορές, τεχνικά στοιχεία, βιομηχανικές προτάσεις και γεωπολιτικά μηνύματα. Η «μάχη του βυθού» βρίσκεται μόνο στην αρχή, αλλά ήδη είναι σαφές ότι θα είναι σκληρή, με συνεχείς ανατροπές, έντονο διπλωματικό παρασκήνιο και δύσκολες επιλογές.
- Τα γερμανικά 212 μπαίνουν στην κούρσα με το πολύ ισχυρό πλεονέκτημα της ομοιομορφίας και της συμμετοχής σε ένα ισχυρό πολυεθνικό κονσόρτσιουμ.
- Η Γαλλία φέρνει την ισχύ της στρατηγικής συμμαχίας, το επιτυχημένο πρόγραμμα των FDI και την προοπτική ενός ολοκληρωμένου «γαλλικού άξονα» από τον βυθό μέχρι τον αέρα.
- Η Νότια Κορέα επιχειρεί δυναμική είσοδο με όπλο την τιμή, την υψηλή τεχνολογία και την προθυμία για γενναία βιομηχανικά ανταλλάγματα.
- Το σουηδικό A26, με την πρόσφατη επιλογή του από την Πολωνία, δείχνει ότι η σκανδιναβική σχολή είναι πιο επίκαιρη από ποτέ.
- Η Ιταλία διεκδικεί με το U212 NFS ρόλο στον επόμενο υποβρυχιακό χάρτη της Μεσογείου.
Για την Ελλάδα, το δίλημμα δεν είναι απλώς να επιλέξει τα καλύτερα υποβρύχια, αλλά ποιο πακέτο τεχνολογίας, συμμαχιών και βιομηχανικής προοπτικής θα κλειδώσει την ελληνική ισχύ στον βυθό για τις επόμενες δεκαετίες.