Σαν σήμερα το 1922 ξεκίνησε η ιστορική συνδιάσκεψη μεταξύ των νικητών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, και της Τουρκίας με το πέρας της οποίας στις 24 Ιουλίου 1923 υπογράφηκε η Συνθήκη της Λωζάνης, αντικαθιστώντας την θνησιγενή Συνθήκη των Σεβρών. Η Συνθήκη των Σεβρών, η οποία υπογράφηκε στις 10 Αυγούστου του 1920, προέβλεπε σκληρότατους όρους για την ηττημένη Οθωμανική Αυτοκρατορία, κινούμενη στο πνεύμα της Συνθήκης των Βερσαλλιών. (σσ σύμφωνα με το παλαιό ημερολογίο, το οποίο ακολουθούσε τότε η Ελλάδα).
Η Συνθήκη των Σεβρών κατέλυε την Οθωμανική Αυτοκρατορία, συρρικνώνοντας τα εδάφη της περίπου κατά 1 εκατομμύριο τετραγωνικά χιλιόμετρα. Χαρακτηριστικά, σύμφωνα με την Συνθήκη του 1920, ανεξαρτητοποιούταν το Βασίλειο του Χετζάζ (μελλοντικό Βασίλειο της Σαουδικής Αραβίας), η Αρμενία και το Κουρδιστάν. Επιπλέον, η Τουρκία απεμπολούσε κάθε κυριαρχικό δικαίωμα της στην Βόρεια Αφρική και την Αραβική Ασία.
Παραχωρούσε τα Δωδεκάνησα στην Ιταλία, την Ανατολική Θράκη και τα νησιά του Αιγαίου στην Ελλάδα (συμπεριλαμβανομένων της Ίμβρου, της Τένεδου και νησιών στη θάλασσα του Μαρμαρά), ενώ η περιοχή της Σμύρνης τέθηκε υπό τον προσωρινό έλεγχο της Ελλάδας, όπου ύστερα από πέντε χρόνια θα λάμβανε χώρα δημοψήφισμα υπό την Κοινωνία των Εθνών για την προσάρτηση της περιοχής στην Ελλάδα. Συμπληρωματικά δημιουργήθηκαν ζώνες Γαλλικής επιρροής στην Κιλικία και Καππαδοκία και Ιταλικής επιρροής στην ευρύτερη περιοχή της Εφέσου, στην δυτική κεντρική Ανατολία και των νοτίων παράλιων της Μ. Ασίας.
Επιπροσθέτως, η Συνθήκη των Σεβρών περιείχε περιορισμούς αναφορικά με το μέγεθος των ενόπλων δυνάμεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (50,000 στρατό, καθόλου αεροπορία, μικρό αριθμό πλοίων), καθώς και την επιβολή υπό καθεστώς διεθνούς ελέγχου της Κωνσταντινούπολης, της θάλασσας του Μαρμαρά, των Στενών των Δαρδανελίων και του Βοσπόρου. Σημαντικότατες ήταν οι οικονομικές και εμπορικές παραχωρήσεις προς τους νικητές, αφού ο εθνικός προϋπολογισμός, η Κεντρική Τράπεζα, οι εισαγωγές και οι εξαγωγές, οι μεγάλες εταιρίες και βιομηχανίες, αλλά και η εξυπηρέτηση των δανειακών υποχρεώσεων θα ελέγχονταν πλήρως από τους Συμμάχους.
Η αποδοχή των συμμαχικών όρων από των Σουλτάνο Μεχμέτ, προκάλεσε μεγάλη εσωτερική αναταραχή, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει το κίνημα των Νεότουρκων κατά του Σουλτάνου, υπό την ηγεσία του Μουσταφά Κεμάλ. Η ανατροπή του Οθωμανού Σουλτάνου και η ήττα της Ελλάδας στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1919-1922 και οι διάφορες εξελίξεις σε διπλωματικό επίπεδο (βλ. Συνθήκες Μόσχας και Καρς, Συμφωνία της Άγκυρας) δημιούργησαν νέα δεδομένα και επέτρεψαν στην Τουρκία να διεκδικήσει την υπογραφή μιας νέας συνθήκης με ευνοϊκότερους όρους για αυτήν. Η Συνθήκη των Σεβρών ήταν ξεκάθαρα μια υπαγόρευση όρων υπό την απειλή της ξιφολόγχης από τους νικητές προς τον ηττημένο, ενώ η Συνθήκη της Λωζάνης ήταν μια συνθήκη μεταξύ ισότιμων μερών, χαρακτηριστικό παράδειγμα η διακοπή των συνομιλιών για τρεις μήνες εξαιτίας αποχώρησης της Τουρκίας από τις διαπραγματεύσεις.
Ύστερα από πολύμηνες διαπραγματεύσεις στην Λωζάνη της Ελβετίας, υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου 1923 η τελευταία συνθήκη ειρήνης του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου μεταξύ της Τουρκίας και των Συμμαχικών Δυνάμεων. Τα συμβαλλόμενα μέρη της Συνθήκης της Λωζάνης είναι η Τουρκία, η Βρετανική Αυτοκρατορία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ιαπωνία, η Ελλάδα, η Ρουμανία, το Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων (μετέπειτα βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας), ενώ στις συνομιλίες συμμετείχαν το Βέλγιο, η Πορτογαλία, η Βουλγαρία, οι Η.Π.Α. και η Σοβιετική Ένωση.
Η Συνθήκη της Λωζάνης αποτελείται από την Συνθήκη Ειρήνης, η οποία περιλαμβάνει 143 Άρθρα, και μια πληθώρα άλλων συνοδευτικών κειμένων όπως συμβάσεις, διακηρύξεις, πρωτόκολλα και δεσμευτικές επιστολές. Τα σημαντικότερα εξ’ αυτών είναι η Σύμβαση αναφορικά με το καθεστώς των Στενών (τροποποιήθηκε το 1936 με την Σύμβαση του Μοντρέ), η Σύμβαση για τα σύνορα της Θράκης, η Σύμβαση για την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και η Εμπορική Σύμβαση.
Τα κυριότερα σημεία του συνόλου των κειμένων της Συνθήκης της Λωζάνης του 1923 είναι τα ακόλουθα:
- Καθορίζονται τα σύνορα της Τουρκικής Δημοκρατίας και προβλέπεται αποστρατικοποίηση των μεθορίων στην Θράκη μεταξύ Ελλάδας, Τουρκίας και Βουλγαρίας.
- Δεν θεσπίζονται περιορισμοί στις Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις.
- Αποστρατιωτικοποίηση της Λέσβου, Χίου, Σάμου και Ικαρίας.
- Προβλέπεται η επιστροφή της Κωνσταντινούπολης και των Στενών στην κυριαρχία της Τουρκίας. Αυτή θα υποχρεούται να σέβεται την αρχή της ελευθερίας της διέλευσης και της πλοήγησης των Στενών και της Θάλασσας του Μαρμαρά από θαλάσσης και αέρος. Ορίζονται ως αποστρατικοποιημένες ζώνες τα Στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων, η Ίμβρος, η Τένεδος, η Λήμνος και η Σαμοθράκη, σύμφωνα με την Σύμβαση αναφορικά με το καθεστώς των Στενών.
- Εγκαθιδρύεται ειδικό διοικητικό καθεστώς στην Ίμβρο και την Τένεδο, τα οποία περιέρχονταν εκ νέου υπό την κυριαρχία της Τουρκίας.
- Αποποίηση κάθε κυριαρχικής και εδαφικής διεκδίκησης των εδαφών εκτός των συνόρων της Τουρκικής Δημοκρατίας, καθώς και κάθε δικαιώματος στο Σουδάν, την Αίγυπτο και την Λιβύη.
- Παραχώρηση των Δωδεκανήσων στην Ιταλία.
- Αναγνώριση της προσάρτησης της Κύπρου στη Βρετανική Αυτοκρατορία.
- Ρυθμίζεται το καθεστώς της υπηκοότητας των ατόμων που κατοικούν σε εδάφη που άλλαξαν κυριότητα.
- Καταργούνται τα οικονομικά και εμπορικά προνόμια και παραχωρήσεις των Συμμαχικών Δυνάμεων στην Τουρκία, καθώς και άρετε ο πλήρης οικονομικός και δημοσιονομικός έλεγχος που προβλεπόταν στην Συνθήκη των Σεβρών.
- Ρυθμίζεται το καθεστώς των δανειακών υποχρεώσεων, όπως επίσης και το ζήτημα των πολεμικών αποζημιώσεων.
Πιο συγκριμένα, αναφορικά με τα δικαιώματα των μη-μουσουλμανικών μειονοτήτων, η Τουρκία δεσμεύεται:
- Να προστατεύει τους υπηκόους της χωρίς να υπάρχει διάκριση εναντίον τους με βάση την καταγωγή, εθνική ταυτότητα, γλώσσα, φυλή ή θρησκεία.
- Να εξασφαλίζει το δικαίωμα ελεύθερης άσκησης οποιαδήποτε πίστης και θρησκείας, καθώς και η ισονομία και ισοπολιτεία όλων των πολιτών της.
- Να εξασφαλίζει τα ίδια κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα στους μουσουλμάνους και τις μη-μουσουλμανικές μειονότητες.
- Να παρέχει εγκαταστάσεις πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και τα μέσα για την διδασκαλία στην γλώσσα της κάθε μειονότητας, όπου κατοικεί σημαντικός αριθμός μειονοτικού πληθυσμού.
- Να διαμοιράζει αναλογικά τα δημόσια κρατικά και τοπικά κονδύλια για την παιδεία, την θρησκεία και άλλους ευγενείς σκοπούς.
- Να λάβει μέτρα που επιτρέπουν την διευθέτηση ζητημάτων οικογενειακού δικαίου και προσωπικής κατάστασης, με βάση τα έθιμα της κάθε μειονότητας.
- Να προστατεύει τους χώρους λατρείας των αλλόθρησκων υπηκόων της, όπως εκκλησίες, συναγωγές, νεκροταφεία κ.ά..
- Να μην εξωθεί τα μέλη των θρησκευτικών μειονοτήτων της σε ενέργειες αντίθετες με την πίστη τους.
Σύμφωνα με την Συνθήκη η μουσουλμανική μειονότητα στην Δυτική Θράκη χαίρει αντίστοιχων δικαιωμάτων. Με βάση τα ανωτέρω δεν υπάρχει πρόβλεψη για εκλογή Μουφτή από την μειονότητα. Μάλιστα, στην ίδια την Τουρκία, καθώς και σε αρκετές Ευρωπαϊκές χώρες, αλλά και την Αίγυπτο, οι, κατά τόπους, Μουφτήδες δεν εκλέγονται, αλλά διορίζονται. Στη Τουρκία, συγκεκριμένα, διορίζονται από τη Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων της Τουρκικής Δημοκρατίας.
(το παρόν κείμενο δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στις 24 Ιουλίου 2018)
